MOAward: Onderzoeksbureau van het Jaar 2023           Trotse FD Gazelle '20, '21, '22 én 2023!

Fake News B

Psychologie, Gedragsbeïnvloeding

Effectieve Interventies Tegen Fake News en Misinformatie

Fake news en misinformatie nemen explosief toe. Ze hebben – direct en indirect – vat op onze denkbeelden, en kunnen samen met aandachtsgerichte social media algoritmen een giftige cocktail vormen die ontaardt in een sterk vijandige en gepolariseerde samenleving. Begrijpelijk dat de roep om ‘iets te doen’ steeds luider wordt. Maar welke interventies zijn werkelijk effectief?

Tal van maatregelen worden geopperd in de strijd tegen misinformatie, van strengere wetgeving tot onderwijsprogramma’s in kritisch denken. Veel van deze oplossingen sorteren weinig impact te hebben in ons dagelijkse doen en denken. Sommige goedbedoelde interventies blijken zelfs ronduit onverstandig en contraproductief. 

In dit blog ontleden we bekende en minder bekende interventies op hun effectiviteit. Wat is de psychologische impact van ‘zware’ interventies zoals mediawetgeving, fact checking en educatie? En welke psychologische alternatieven bestaan er om met subtiele nudges een groter effect te bereiken?

Trouwens, laatst gaven we een - gratis - lunchwebinar precies hierover. We lieten de subtiele technieken zien om prijspijn te verzachten, de consistente wetmatigheden van 'lekkere' prijzen, en hoe je de perfecte prijs kan meten in het brein. 

Aangezien je dit blog leest, dacht ik dat je deze webinar helemaal mooi zal vinden! Terugkijken kan heel simpel via deze link. Ik ben benieuwd wat je ervan vond!

Zwaar geschut: wetgeving en fact checking

Voor overheden en mediabedrijven lijkt het maatregelenpakket zich vooral te concentreren op het zwaarste geschut in de strijd tegen fake news: strengere wetgeving en een almaar groter team aan fact checkers. Echter, juist deze maatregelen – hoe goedbedoeld ook – blijken van twijfelachtige effectiviteit. Sterker nog: ze kunnen het misinformatie-vuur zelfs aan verder aanwakkeren.

Het probleem met fact checking

Het meest voor de hand liggende wapen tegen misinformatie is simpelweg leugens bestrijden met waarheden: fact checking. En hoewel deze inspanningen prijzenswaardig zijn, gaan er een aantal problemen mee gemoeid.

Het sleeper effect

Zelfs wanneer een nieuwsbericht aanvankelijk weinig overtuigend is, kan deze na verloop van tijd aan overtuigingskracht winnen. Dit komt omdat in ons brein de koppeling tussen bron en de boodschap met het verstrijken van de tijd verwaterd. Dit verklaart waarom een claim van een onbetrouwbare bron, die je aanvankelijk neuraal labelt als onzin, na verloop van tijd steeds meer als ‘waar’ gaat aanvoelen. De bron vervaagt, maar de boodschap beklijft.

Tot overmaat van ramp blijken het juist de meest simpele en meest negatieve claims die het best blijven hangen. En laat dat nou een kerneigenschap van misinformatie zijn, zoals we zagen in ons eerder blog over de psychologie van fake news. Voor fact checkers betekent dit dat door hun inspanningen om fabels te weerleggen, deze zomaar eens beter beklijven dan de meer complexe weerlegging van die fabels.

Problemen met haalbaarheid en schaalbaarheid

Daarnaast stuit fact checking al snel op problemen met haalbaarheid en schaalbaarheid. Fake news fabriceren is makkelijker dan er tegenin gaan. Bovendien verspreidt fake news zich sneller dan de waarheid (Vosoughi, Roy & Aral, 2018). 

Zelfs wanneer er een ongelimiteerd leger aan fact checkers voor ons klaarstaat, is het onwaarschijnlijk dat zij de wildgroei aan misinformatie zouden beteugelen. Integendeel. Fact checkers overtuigen vooral mensen die al veel weerstand hebben tegen misinformatie, maar kan juist kritische andersdenkenden van de realiteit doen vervreemden. De reden is het psychologische reactance effect: wanneer we het gevoel hebben dat onze vrijheid in doen en denken wordt ingeperkt, reageren we automatisch door een stap richting de tegenovergestelde denkbeelden en gedragingen te zetten.

Deze antipathie tegen fact checking wordt verergerd door het ‘feit’ dat er van harde feiten maar zelden sprake is. Je kunt niet simpelweg iets aanduiden als ‘nep’ vs. ‘waar’. De waarheid is, net als elke vorm van wetenschap, gebonden aan een continu voortschrijdend inzicht. Hoe meer een partij zich profileert als waarheidsmonopolist, des te vaker deze partij per definitie het bij het onjuiste eind heeft en wantrouwen in het medium voedt.

Waarom strengere regels en censuur averechts werken

Wanneer we een stap verder zetten dan fact checking, dan komen we uit bij de ‘harde’ maatregelen zoals strakkere mediawetgeving en censuur. Zo introduceerde Frankrijk in 2018 de ‘Fake News Law’, waardoor er tijdens verkiezingstijd strengere regels zijn voor online media in wat ze mogen publiceren. Een wet die overigens niet zonder controverse is.

In een internetloos tijdperk slaagde inperking van media erin om beeldvorming onder controle te houden, maar vandaag de dag jaagt het weldenkende mensen de rabbit holes van het internet in. Ook hier komt namelijk het eerdergenoemde reactance effect om de hoek kijken. Censuur voedt wantrouwen in media en overheden en creëert een klimaat waarin misinformatie des te beter gedijt.

Vergeet debunking. Prebunking is de toekomst

Alle eerdergenoemde maatregelen hebben gemeen dat ze erop gericht zijn de fake news geest terug in de fles te stoppen. Te laat. Effectiever is prebunking: interventies vooraf die ervoor zorgen dat misinformatie überhaupt geen grip krijgt in ons brein. We behandelen er hieronder twee veelbelovende: een grote (weerstand opbouwen) en een subtiele (nudging).

Waarom educatie zelden werkt, maar soms wel

In ons eerdere blog over de psychologie van fake news en misinformatie beschreven we diverse biases die ons brein gevoelig maakt voor fake news. Zou een oplossing zijn mensen meer te leren over de biases in hun hoofd?

Helaas, de oplossing tegen fake news is niet meer feitenkennis. Meer begrip van de mentale ezelsbruggetjes in je eigen brein leidt er niet toe dat je deze ezelsbruggetjes in het dagelijks leven minder zal bewandelen. Debiasing interventies en onderwijsprogramma’s in kritisch denken zijn goedbedoeld, maar werken niet. Ook het kweken van een meer kritische mindset door het leren van feiten werkt ongeveer even matig als elke vorm van kennisgerichte educatie (wat herinner jij je nog van scheikunde uit de middelbare schooltijd?). Er is echter een uitzondering die wel beklijft: ervaringsgericht leren. 

Hoe je mensen wel immuun maakt voor fake news

Er verschijnen eerste signalen van succesvolle interventies, gebaseerd op een combinatie van ervaringsgericht leren met één van de meest beproefde overtuigingstechnieken uit de sociale psychologie: het inoculation effect.

Het inoculation effect is eigenlijk een immunisatie tegen een toekomstige overtuigingspoging. Het werkt als volgt: door eerst een zwak argument tegen een bepaald standpunt te verwerken (“Je wordt magnetisch van het coronavaccin”) wordt dit algehele standpunt als zwak beschouwd, waardoor iemand een bredere weerstand opbouwt tegen mogelijk lastiger te weerleggen tegenargumenten ("Het coronavaccin kan hartproblemen veroorzaken").


Gratis Webinar: De Psychologie van Fake News

De 40 minuten durende webinar is nu terug te kijken!

Bekijk de webinar via deze link <


Inoculation toegepast: The Bad News Game

In een recente toepassing van het inoculation principe is The Bad News Game ontwikkeld (te vinden via www.getbadnews.com). De speler bevindt zich in een Twitter-simulatie en stapt in de schoenen van een fake news verspreider. Doel is om met de gehele toolkit aan misinformatietechnieken zoveel mogelijk reuring rondom nepnieuws te creëren. De speler ervaart zo zelf hoe je met tamelijk absurde technieken tractie kunt krijgen.

Hoewel je in de eerste instantie misschien zou verwachten dat je met dit spel een fake news verspreider in de dop creëert, blijkt het tegendeel waar. Door het inoculation effect bouwt men weerstand op tegen de typische kenmerken van misinformatie. De resultaten zijn hoopgevend: spelers van het spel waren ook langdurig na het onderzoek beter in staat misinformatie te identificeren, en dit effect was consistent ongeacht leeftijd, opleidingsniveau, denkstijl en politieke voorkeur.

fake news game resultaten

Eén groot nadeel van een interventie zoals deze is dat het de actieve participatie van de deelnemer vereist. In de werkelijkheid zullen de individuen die deze interventie het hardst nodig hebben het minst geneigd zijn eraan deel te nemen. Interventies zoals The Bad News Game lijken dus vooral voorbehouden aan gecontroleerde toepassingen in het onderwijs.

Maar er is ook een interventievorm die effectief blijkt zonder dat er ook maar enige actie vereist is van de gebruiker: nudging.

Nudging in de strijd tegen fake news

Nudging is een psychologische beïnvloedingsstrategie die erop gericht is om met kleine aanpassingen in de omgeving het gewenste gedrag te bevorderen. Zoals uit ons grote overzichtsblog over nudging nader wordt uitgelegd, werken nudges doordat ze onze aandacht verleggen, interpretatie van informatie veranderen en/of het gewenste gedrag laagdrempeliger maken.

Nudging wordt in tal van contexten met groot succes ingezet. Zo blijken we minder eten op te scheppen bij een buffet wanneer de borden kleiner zijn. En we gaan zuiniger om met energie wanneer op de energierekening staat aangegeven hoe ons energiegebruik afwijkt van de rest van de buurt. Het voordeel van nudging is dat de implementatie simpel en goedkoop is. Bovendien werkt nudging zonder de vrijheden van het individu in te perken (in tegenstelling tot zware maatregelen zoals wetgeving) of van buitenaf een waarheid op te dringen (in tegenstelling tot fact checking).

Nudging van kritisch denken

In de context van fake news is er recentelijk een grootschalig onderzoek uitgevoerd naar nudging op Twitter (Pennycook et al., 2021). Ons brein is prima in staat kritisch te denken en misinformatie te herkennen. Enige nadeel: deze cognitieve inspanning (ook wel systeem 2 genoemd) staat bij voorkeur op een laag pitje. Veelal verwerken we informatie op de automatische piloot (systeem 1), waarbij misinformatie gemakkelijk voor waar wordt aangenomen.

De onderzoekers ontdekten dat een simpele nudge systeem 2 wakker kan schudden. Ze vroegen de gebruiker een nieuwsbericht te beoordelen op accuraatheid. Een dergelijk accuracy prompt verschuift onze mindset tijdelijk naar de accuraatheid van informatie. In dit onderzoek werden duizenden Twitter-gebruikers gevraagd een bericht te raten, waarna hun Twitteractiviteit werd gevolgd. Wat bleek? De nudge resulteerde erin dat ze in deze periode minder berichten gingen delen van nieuwsbronnen met een lage betrouwbaarheidsindex (zoals Breitbart) en juist meer van bronnen met een hoge score (zoals NYTimes).

 nudging fake news

Dit effect is extra opzienbarend als je bedenkt dat dit enkel voortkomt uit de vraag om een bericht te beoordelen op accuraatheid. De gegeven score werd verder niet gepubliceerd bij het nieuwsbericht. Het effect is dus puur het gevolg van een mindset-verandering die wordt geactiveerd wanneer je actief een bericht beoordeelt op accuraatheid.

De missing link in het social media algoritme?

De beoordeling van de accuraatheid van nieuwsberichten zou daarnaast zomaar eens een cruciaal element kunnen zijn in de algoritmes die sociale media gebruiken om content te serveren. Het wisdom of the crowds effect stelt dat de verzameling van een groot aantal datapunten van individuen tot een accurate voorspelling leidt. 

Waar algoritmes nu nog te kampen hebben met grote problemen in het identificeren van misinformatie (waardoor te vaak legitieme berichten als nep worden aangemerkt), zou de wijsheid van de massa de missende menselijke schakel kunnen zijn die tot een eerlijk en effectief algoritme leidt. 

PS Vond je dit blog waardevol en wil je het niet missen als we een nieuwe publiceren?
Schrijf je dan in voor onze updates, je bent met ruim 3000 anderen in goed gezelschap.

Unravel verscheen eerder in: