Waarom geloven mensen steeds vaker fake news en misinformatie? Deze 5 psychologische biases verklaren het

“Er bestaat 100% zeker leven op de maan.” Zo betoogde de krant The Sun. Niet in één artikel, maar tot wel zes keer toe. Jaartal: 1835. Kortom, fake nieuws is… niks nieuws. Toch staan nepnieuws en misinformatie pas de laatste jaren meer dan ooit in de schijnwerpers.

 Niet gek, want nepnieuws neemt drastisch toe, zowel in de extreme vorm (“de aarde is plat”) als de minder extreme maar juist meer maatschappij-ontwrichtende vorm van misinformatie en eenzijdige berichtgeving. 

Wat is de psychologische verklaring achter onze gevoeligheid voor fake news en misinformatie?

Trouwens, laatst gaven we een - gratis - lunchwebinar precies hierover. We lieten de subtiele technieken zien om prijspijn te verzachten, de consistente wetmatigheden van 'lekkere' prijzen, en hoe je de perfecte prijs kan meten in het brein. 

Aangezien je dit blog leest, dacht ik dat je deze webinar helemaal mooi zal vinden! Terugkijken kan heel simpel via deze link. Ik ben benieuwd wat je ervan vond!

Fake news en ons brein

Het menselijk brein is de laatste paar jaar niet veranderd. We wandelen nog steeds rond met een prehistorisch stel hersenen, en juist daarin schuilt onze hedendaagse gevoeligheid voor misperceptie, bijgeloof en complotdenken.

Wat wel is veranderd, is de vorm en inhoud waarmee het nieuws ons brein binnentreedt. Ons brein verwerkt informatie doorgaans niet doordacht en rationeel, maar vaak intuïtief en op basis van mentale vuistregels die we in de psychologie kennen als biases. Die biases doen vaak goed werk, en ze maken ons leven gemakkelijk; ze helpen ons voor een supermarktschap met duizenden producten in een handomdraai keuzes te maken waar we blij mee zijn. De keerzijde van die biases is dat ze makkelijk bespeeld kunnen worden om ons brein naar elke gewenste conclusie te leiden.

In dit blog zetten we de belangrijkste biases op een rij die verklaren waarom ons brein – dus ook dat van jou en mij – van nature weinig weerstand kan bieden tegen misinformatie. In ons volgende blog analyseren we mogelijke oplossingen om een zo gezond mogelijk informatieklimaat te creëren – technieken die aanzienlijk effectiever blijken dan controle en censuur (wat averechts werkt) en factchecking (niet schaalbaar).

1. Confirmation Bias

Van nature hebben we de voorkeur voor informatie die aansluit op onze bestaande denkbeelden. We vestigen onze aandacht graag op artikelen en content die mooi passen binnen onze informatiebubbel. Kattenliefhebbers kijken filmpjes van katten, hondenliefhebbers van honden. En complotdenkers focussen zich op content die koren op de molen is van hun denkbeelden.

Van nature krijgt onze de confirmation bias flink tegengas. Enerzijds vanuit onze diverse fysieke sociale omgeving, waarin elke dag wel een ander geluid te horen viel. Anderzijds doordat iedereen grofweg toegang had tot hetzelfde scala aan informatiebronnen. Meningendiversiteit is gezond voor onze hersenen, want ze tomen de confirmation bias in.

En juist deze twee factoren zijn de laatste paar jaar uitgeschakeld, zodat confirmation bias meer dan ooit vrij spel krijgt. Social media algoritmen danken hun succes aan het voorschotelen van precies de content die je zo lang mogelijk op hun platform houdt. En dat is, niet geheel ontoevallig, de content die je confirmation bias in stand houdt (meer hierover in Bias 3). Tegelijkertijd zijn onze sociale groepen steeds homogener geworden; onze in-group staat aan de goede kant van de waarheid en iedereen aan de andere kant is dom.

Kan confirmation bias doorbroken worden?

Er blijkt een verrassend eenvoudige oplossing te zijn tegen confirmation bias: breng mensen samen. Van nature begeeft de mens zich in verschillende sociale groepen (een familie, vriendengroep en collega’s) en komt zo voldoende meningendiversiteit tegen om de confirmation bias te temperen. Online is de meningendiversiteit in objectieve zin eindeloos, maar subjectief blijkt het tegendeel waar. Nergens anders dan online kunnen we ons opsluiten in onze eigen meningenbubbel.

Het is geen toeval dat de coronapandemie een vliegwiel voor de confirmation bias vormde. De lockdowns sloten veel sociale kanalen af die normaliter een gezond tegengewicht boden tegen onze eigen al te stugge denkbeelden. Er werd thuis gewerkt, de kroegen moesten dicht en ook kerstfeest met de familie was er niet meer bij. Met al deze sociale contexten doorgesneden, werd voor velen 100% van hun sociale context online gevormd: uitgerekend de plek waar confirmation bias vrij spel krijgt.

2. Myside bias & motivated reasoning

We hebben niet enkel meer aandacht voor informatie die overeenkomst met onze denkbeelden (de confirmation bias), maar verwerken multi-interpretabele informatie actief in het licht van onze eigen mening. Dit heet in de cognitieve psychologie motivated reasoning, die de laatste jaren ook wel de myside bias wordt genoemd.

Wat is een bosbrand? “Het is resultaat van klimaatverandering,” zegt de climate change believer. “Iets wat altijd al gebeurt,” zegt de ‘climate change denier’. Een buitengewoon koude winter is respectievelijk “een gevolg van klimaatverandering dat met grotere weersextremen gepaard gaat” en “het bewijs dat klimaatverandering niet bestaat”.

Het is gemakkelijk om te denken dat mensen die de wetenschappelijk consensus accepteren (over complexe thema’s als klimaatverandering, vaccineren en andere hete hangijzers) de onderliggende materie beter begrijpen. Dit is niet het geval: voor- en tegenstanders blijken namelijk even weinig kennis van zaken te hebben. Ontkenners van klimaatverandering weten weinig van klimaatwetenschap – dat zal klimaatwetenschappers niets verbazen – maar mensen die klimaatverandering als wetenschappelijke waarheid accepteren weten er precies even weinig (Kahan, 2013). Kahan stelde in zijn onderzoek vast dat voor- en tegenstanders van het beperken van CO2-uitstoot daar allebei tal van redenen voor noemden, en voor beide groepen waren die redenen even vaak onjuist (bijvoorbeeld: voorstanders refereerden bij het broeikaseffect aan het gat in onze ozonlaag). 

Kennis is nauwelijks van invloed op onze overtuigingen. Wat wel stelselmatig onze overtuigingen voorspelt, is aan welke kant van het politieke spectrum we staan. Iemands overtuigingen zijn steeds minder een weerspiegeling van feiten, maar van diens politieke, maatschappelijke of morele identiteit.

Het actief cherry-picken van bewijs is makkelijker dan ooit, temeer omdat er voor nagenoeg elke denkbare conclusie wel ergens een stukje bewijsvoering is te vinden op het wereldwijde web. Dit resulteert in een hyperfocus op enkel de puzzelstukjes die het plaatje vormen dat je wenselijk acht. Alle andere puzzelstukjes bestaan niet. De juistheid of onjuistheid van een claim is ondergeschikt aan het belang dat je de mening van je groep verkondigt.

---

Gratis Webinar: De Psychologie van Fake News

De 40 minuten durende webinar is nu terug te kijken!

Bekijk de webinar via deze link <

---

3. Negativity bias

Wanneer we kijken naar inhoud van nieuws in het algemeen – en fake news in het bijzonder – dan zien we dat negatieve emotie prevaleert. Shock, angst en boosheid zijn de basisingrediënten van de fake news cocktail. Dat is niet zonder reden: ons brein heeft van nature aanzienlijk meer aandacht voor negatieve informatie dan voor positieve informatie. Maar er is nog een tweede factor die samenhangt met negatieve framing: waarheidsperceptie.

Als het negatief is, dan is het waar

Negatieve berichtgeving kan niet alleen rekenen op meer aandacht en sharing, ons brein beschouwt het nieuws sneller als waar. Negatief geformuleerde informatie wordt sneller als correct beschouwd. Neem onderstaande twee statements:

• 80% van de huwelijken houdt tien jaar of langer stand
• 20% van de huwelijken eindigt binnen tien jaar in scheiding

Beide statements betekenen inhoudelijk exact hetzelfde. Toch blijkt uit psychologisch onderzoek dat het waarheidsgehalte van de tweede kop aanzienlijk hoger te liggen. Negatieve framing voelt waar.

Negatieve emotie verhoogt aandacht voor negatieve berichten

Hoe negatiever we in ons vel zitten, des te meer we ons focussen op negatieve informatie. We zoeken niet alleen actief meer negatieve content op, maar negatieve berichten grijpen ook sneller onwillekeurig de aandacht. In de psychologie staat dit bekend als affective congruence: we hebben meer aandacht voor stimuli die onze emotie weerspiegelen.

De psychologie van affective congruence verklaart een aantal bredere bevindingen over wanneer mensen extra bevattelijk zijn om complotten en misinformatie te omarmen. Vaak gaat hier namelijk een sterk negatieve trigger vooraf, zoals ontslag, faillissement of het overlijden van een dierbare. Mensen die de wind mee hebben in het leven raken minder snel verstrikt in fake news fuiken.

Dit verklaart tevens waarom juist in maatschappelijk – met de coronacrisis als meest recent voorbeeld – complotten opleven. De pandemie (en daaropvolgende maatregelen) zuigen de emotionele batterij leeg, met een toenemende aandacht voor negatieve informatie als gevolg.

4. De Sharing Paradox

De Share-functies op social media vormen een belangrijke katalystor in de de verspreiding van fake news. Hier is echter een interessante paradox gaande, die zowel beangstigend als hoopgevend is. Wanneer wij iemand anders een bericht zien delen, dan gaan we er automatisch vanuit dat die persoon het gedeelde bericht ook daadwerkelijk gelooft.

Echter, 66% van mensen die fake news of misinformatie delen, blijken de berichten zelf verrassend vaak niet te geloven (Pennycook & Rand, 2021). Sterker nog, 59% van alle Twitterberichten die naar een nieuwsbericht linken blijkt de sharer het desbetreffende bericht zelf niet eens geopend te hebben (Gabielkov et al., 2016).

De leidende factor bij het delen van dergelijke berichten blijkt niet het waarheidsgehalte, maar simpelweg de mate van outrage die het bericht losmaakt. Motivaties voor het delen zijn daarnaast o.a. te signalleren waar men staat in het politieke opinieveld, of simpelweg het veroorzaken van chaos.

De Sharing Paradox is enerzijds hoopgevend: het geloof in een nepnieuwsbericht is kleiner dan wat je zou vermoeden aan de hand van de mate waarin het gedeeld wordt.

Anderzijds is de paradox beangstigend, want berichten die gedeeld worden bouwen alsnog geloofwaardigheid op. Dit komt door het psychologische social proof principe. Dit effect stelt dat onze attituden en gedrag beïnvloed worden door het zichtbare gedrag van anderen. Wanneer er bij een restaurant een lange rij staat, dan gaan we ervan uit dat het een goed restaurant is. Maar ook: als veel mensen geloven dat X waar is, dan zal het wel waar zijn. Deze mentale vuistregel is vaak heel nuttig; door naar anderen te kijken, kunnen we zonder al te veel denkwerk goede keuzes maken. Maar bij het zien van gedeelde nepnieuwsberichten gaat het mank: we gaan ervan uit dat de deler deze als waar beschouwd, maar dat blijkt slechts in een minderheid van de gedeelde berichten zo te zijn.

5. Onbewuste credibility boosters: wanneer fake news ‘waar’ voelt

We hebben het in dit blog tot dusver gehad over de biases in ons brein en contextfactoren die de aanwezigheid en acceptatie van nepnieuws vergroten. Alles behalve de inhoud van het nieuwsbericht zelf.

Veel fake news berichten maken gebruik zogenaamde credibility boosters: dit zijn vaak kleine boodschapselementen die ons kritisch denkvermogen op een lager pitje zetten. Dit is het zogenaamde systeem 1 denken, dat snel en intuïtief verloopt, waarbij acceptatie van de boodschap de natuurlijke verwerkingsmodus is. Deze boosters verhogen de overtuigingskracht van tal van soorten communicatie- en marketinguitingen, maar worden ook veelvuldig toegepast in fake news.

Herhaling en het sleeper effect

Reclamemakers weten het al langer: herhaling is de sleutel tot succes. Hoe vaker we een claim horen, des te geloofwaardiger deze wordt. Verspreiders van misinformatie slagen erin geloofwaardigheid op te bouwen met een continue stroom aan berichten die stelselmatig dezelfde claims herhalen.

Zelfs wanneer de lezer een nieuwsbericht in de eerste instantie als onzin afdoet, dan nog kan de onware claim blijven hangen. Dit staat in de psychologie bekend als het sleeper effect: een boodschap die je aanvankelijk niet overtuigt wordt na verloop van weken steeds krachtiger doordat je vergeet wat de oorspronkelijke bron was.

De waarheid heeft op social media de wind tegen. Ten opzichte van de ‘saaie’ waarheid, bereiken nieuwsberichten met misinformatie meer mensen, in een sneller tempo. Uit een analyse van Twitter-data blijkt dat de waarheid er 6 keer langer over doet om 1500 mensen te bereiken dan een leugen (Vosoughi et al., 2018). De invloed van herhaling, cruciaal voor informatie om geloofwaardigheid op te bouwen, is dus in het voordeel van fake news. 

Autoriteit

Een boodschap afkomstig van een (ogenschijnlijke) autoriteit nemen we sneller aan als waar. Het systeem 1 in ons brein volgt graag autoriteiten, want dat helpt simpelweg om efficiënter goede keuzes te maken. Er wordt in fake news volop verwezen naar wetenschappers, waarbij misbruik kan worden gemaakt van onze natuurlijke gevoeligheid voor experts en autoriteiten:

• Er wordt simpelweg verwezen naar een (uitspraak van een) autoriteit, zonder dat deze feitelijk aan het nieuwsbericht gekoppeld kan worden
• Hyperfocus op één enkele wetenschapper, die vaak tegen de stroming inzwemt, zonder de consensus binnen het gehele vakgebied in ogenschouw te nemen
• Ook berucht zijn wetenschappers die zijn opgeleid in een specifiek veld en uitspraken doen die ver buiten hun expertisegebied liggen

Correlatie als causatie

Ons brein is een patroonzoekende machine. Wanneer twee ontwikkelingen tegelijkertijd plaatsvinden, zien we daar snel een causaal verband in.

Zo is de bekende antivax-claim dat vaccinaties autisme veroorzaken gestoeld op de werkelijk bestaande correlatie tussen vaccinaties en autisme: beide zijn de afgelopen decennia flink toegenomen. Dat een dergelijke correlatie niks hoeft te betekenen, besef je als je telt dat ook het aantal Nicholas Cage in diezelfde periode even hard zijn toegenomen. In plaats van een causaal verband, is hier simpelweg sprake van twee geheel onafhankelijke ontwikkelingen van respectievelijk de verbetering van diagnostische criteria voor autisme en een toename van vaccinaties.

Meestal nemen we niet de tijd om uit te zoeken of een causaal verband werkelijk is vastgesteld. Wanneer een relatie tussen twee variabelen plausibel klinkt, dan nemen we het snel voor waar aan.

Fluency: klare taal is ware taal

Fake news is vaak simpel geschreven. Korte alinea’s, korte zinnen en korte woorden. Dat is niet zonder reden, want voor ons brein geldt: klare taal is ware taal. Hoe gemakkelijker iets is om te verwerken, des te meer het als waar aanvoelt. 

Er zijn tal van fluency boosters die een boodschap automatisch geloofwaardiger maken: 

• Gemakkelijk taalgebruik
• Gemakkelijke structuur (veel tussenkoppen, korte woorden, korte alinea’s, etc)
• Gemakkelijk design (iconen, hoog contrast)
• Rijm

Foto’s

Puur de toevoeging van een foto aan een nieuwsbericht blijkt de waarheidsperceptie ervan flink te doen verhogen. Foto’s maken een verhaal meer tastbaar en makkelijker voor te stellen, waarmee het eveneens het verwerkingsgemak ten goede komt.

Inhakers: it’s all connected

Verspreiders van nepnieuws koppelen een nieuwe claim vaak aan bredere overtuigingen en complotten die de lezer al accepteert. Veel fervente complotdenkers tonen eenzelfde vervlechting van ideeën, waarbij elk minicomplot ontstaat en uitmondt in hetzelfde centrale complot. Dit resulteert er tevens in dat het bijna onmogelijk is een fanatiek complotdenker ook maar een klein stapje op andere gedachten te brengen: elk complot is nauw verweven met een breder netwerk aan complotten dat deze niet zijn te ontwarren.

Is er een oplossing tegen fake news?

Oplossingen tegen fake news en misinformatie worden vooralsnog in een tamelijk rationele hoek gezocht. Oplossingen in de vorm van fact checking zijn goedbedoeld, maar gaan voorbij aan de cognitieve biases uit dit blog die mensen in de eerste plaats gevoelig maken voor fake news. Bovendien is fact checking te schalen tot juist de flanken van het internet waar fake news het hardst toeslaat.

Verreweg de grootste aanjager van onze gevoeligheid voor fake news en misinformatie vinden we op sociaal-maatschappelijk niveau. De oplossing op dit vlak is makkelijker gezegd dan gedaan: iemand die gelukkig is en zich in sociale kringen begeeft met veel denkbeelddiversiteit is aanzienlijk minder vatbaar voor fake news. En hoewel beide factoren zich slechts indirect laten beïnvloeden door overheidsbeleid, stemt het op zijn minst hoopvol dat na afloop van de coronapandemie de maatregelen met nadelige uitwerking op levensgeluk en sociale interactie verleden tijd zijn.

Tenslotte vinden we nog veel potentie in de psychologie van nudging. Door kleine veranderingen in platforms zoals Twitter, Facebook en andere sociale media kun je veel van de biases uit dit blog op het juiste moment tot bedaren brengen.